SENI
WAYANG
Seni pertunjukan yang
telah berusia lebih dari lima abad. Membawa kisah Ramayana dan Mahabharata,
pagelaran selama semalam suntuk ini menjadi ruang yang tepat untuk melewatkan
malam, berefleksi dan memahami filosofi tentang kehidupan.
Beberapa jam sebelum
sebelum pagi, sebelum gelombang pertempuran meledak lagi di Kurusetra, Karna
tepekur sendirian di dalam kemahnya. Istrinya tidur pulas di peraduan. Karna
tahu, hidupnya tak lama lagi. Karena itu, ia menulis sepucuk surat kepada Surtikanti
istrinya.
“Peramal menujum aku
akan tewas dalam perang ini. Tapi jangan dengarkan mereka, Surtikanti.
Dengarkanlah aku. Nasib mungkin memihak musuh. Tapi aku akan menghadapi mereka
– juga bila harus melalui mati.
“Mati, saat ini, rasanya bukan lagi soalku, Istriku. Mungkin karena alasan perangku lebih besar ketimbang hidup. Atau setidaknya alasan itu adalah alasan kehidupan sendiri: aku berperang untuk mengukuhkan siapa aku. Di pagi nanti, Karna tewas atau Karna menang, keduanya akan menentukan siapa dia. Sebab, siapa sebenarnya aku, Surtikanti, selama ini, selain seorang yang tak jelas kastanya, tak jelas asal-usul, tak jelas kaumnya?
“Mati, saat ini, rasanya bukan lagi soalku, Istriku. Mungkin karena alasan perangku lebih besar ketimbang hidup. Atau setidaknya alasan itu adalah alasan kehidupan sendiri: aku berperang untuk mengukuhkan siapa aku. Di pagi nanti, Karna tewas atau Karna menang, keduanya akan menentukan siapa dia. Sebab, siapa sebenarnya aku, Surtikanti, selama ini, selain seorang yang tak jelas kastanya, tak jelas asal-usul, tak jelas kaumnya?
“Jangan kau sedih. Aku
memang mengulang kegetiranku. Di dunia kita yang telah dinubuat ini, Istriku,
seseorang hanya mendapatkan dirinya tak jauh dari pintunya berangkat. Betapa
menyesakkan! Sebab itu, Istriku, aku harus membuktikan bahwa seseorang ada,
seseorang menjadi, karena tindakannya, karena pilihannya – bukan karena ia
telah selesai dirumuskan.
Seorang resi pernah berkata:
pada mulanya adalah Sabda, dan Sabda menjadi Kodrat. Bagiku, pada mulanya
adalah perbuatan. Dari perbuatan lahir pengetahuan, dan dengan pengetahuan itu
aku bisa merumuskan diriku. Bagiku, Surtikanti, Kodrat adalah sesuatu yang
tidak ada; dewa-dewa tak pernah menyabdakannya. Telah kuduga itu ketika namaku
masih Si Radheya. Dulu.
“Kini bisa kuceritakan
kepadamu apa yang terjadi pada Si Radheya, ketika ia berumur 16 tahun: hari itu
ia tahu bahwa ibunya bukanlah ibunya yang sebenarnya, dan bapaknya — seorang
sais — bukanlah bapaknya yang sebenarnya. Ia anak pungut, Surtikanti.
Ada yang menduga,
seorang putri bangsawan tinggi melahirkan bayi yang tak dikehendaki dan
membuangnya ke air. Dan itulah aku. Aku menangis ketika semua itu dituturkan
padaku oleh wanita yang selama ini kusebut ibuku. Ternyata, aku bukan lagi
bagian seasal dari dirinya, betapapun ikhlasnya kasih sayang.
Dan mulai saat itu, aku
kembali terbuang, seorang bocah yang hanyut, di sepanjang tepian.
“Lalu kucari ilmu,
istriku. Kau tahu, mengapa? Ilmu akan mengukuhkan aku bukan cuma anak suta yang
hina. Meskipun kukatakan kepada Radha, ibuku, bahwa ilmu tak mengenal kasta,
tak memandang harta — dan karena itu di sanalah aku akan bebas — sesungguhnya
aku berjusta, juga pada diriku sendiri: diam-diam aku ingin ingkar kepada kelas
orang-orang yang mengasihiku. Sebab, ternyata di dunia kita yang menyesakkan
ini, Surtikanti, ilmu pun telah jadi lambang tentang mana yang rendah, mana
yang tinggi.
“Aku datang berguru
kepada Durna, tapi Durna menolakku karena aku bukan ningrat, bukan kesatria.
Aku datang kepada Bhargawa, mengaku anak brahmana dan jadi muridnya – tapi
kemudian ia mengutukku ketika ia menuduhku anak kesatria, kelas yang dibencinya
itu, yang berbohong.
“Memang, setelah
kukuasai semua astra dan semua senjata, aku tahu ilmu bisa melepaskan kita dari
perbedaan susunan rendah dan tinggi. Tapi akhirnya hanya tindakan besar yang
membebaskanku tindakan Pangeran Duryudana. Dialah yang mengangkatku jadi
penguasa di Angga, istriku, dan dari sanalah aku seakan lahir kembali: kini
benar aku bukan anak kasta yang dihinakan. Dan aku meminangmu.
“Ya, aku tahu mengapa
Duryudana mengangkatku, ketika para Pandawa menghinaku, di pertandingan memanah
di arena Hastina belasan tahun yang lalu itu; mereka menolak melawanku karena
bagi mereka, anak sais tak berhak bertanding dengan anak raja.
Duryudana ingin
memperlihatkan, di depan rakyat yang menonton, betapa tak adilnya para Pandawa.
Dan Putra Mahkota Kurawa itu mungkin juga memperhitungkan aku bisa digunakannya
buat menghadap musuhnya yang lima itu.
“Tapi apa pun niat
hatinya, tindakannya adil dan kata-katanya benar: ‘Keberanian bisa datang dari
siapa saja, karena seorang kesatria ada bukan hanya karena ayahbundanya, tapi
toh bisa keluar dari batu gunung yang tak dikenal.
“Rasanya, akulah salah
satu batu gunung itu, Surtikanti, yang menerbitkan perciknya sendiri. Inilah
kemerdekaanku. Arjuna memilih pihaknya karena darah yang mengalir di tubuhnya,
aku memilih pihakku karena kehendakku sendiri. Arjuna berperang untuk sebidang
kerajaan yang dulu haknya, aku berperang bukan untuk memperoleh. Maka, jika aku
esok mau, istriku, kenanglah kebahagiaan itu. Satu-satunya kesedihanku ialah
bahwa aku tak akan lagi bisa memandangmu, ketika kau memandangku.”
Sampai di situ Karna
berhenti; tangannya tergetar. Tapi segera ia mengusap busur panah di sisi
duduknya. Kurusetra senyap. Malam mengerang kesakitan. Keesokan harinya, Karna
memang gugur di tangan Arjuna, saudara seibunya.
==================================
Adhipati Karna utawa
Basukarna iku ratu ing Ngawangga (Awangga), negara cilik kebawah negara Astina.
Garwané asma Dèwi Surtikanti, putrané Prabu Salya ratu ing Mandaraka. Dèwi
Surtikanthi iku mbakyuné Dèwi Banowati (garwané Prabu Duryudana), mula ing
padhalangan Prabu Duryudana yèn ngaturi Prabu Karna, “Kaka Prabu Karna” utawa
“Kaka Adipati Karna”.
Karna pancen putrané
Bathara Surya lan Dèwi Kunthi, mula Karna iku klebu drajating Wasu, yakuwi
manungsa setengah déwa. Mula ora mokal yèn Karna kasinungan kadigdayan kang
linuwih. Prigel ulah warastra (jemparing) prasasat timbang karo keprigelané
Arjuna. Kejaba panah Kuntawijayadanu (Kunta Druwasa), pusakané Karna wujud
keris aran Kiai Kaladete (yèn ing padhalangan gagrak Sala sinebut Kiai Jalak).
Aji-ajiné Karna yakuwi aji Kalalupa (bisa ngetokaké buta akèh banget), lan
Naracabala (bisa ngetokaké gegaman manéka warna).
Tembung Karna kuwi
dhéwé sejatiné nduwéni teges kuping, amarga lairé seka kuping. Critané
mangkéné: nalika Dèwi Kunthi isih kenya naté meguru marang resi Druwasa kang
sekti. Karo sang resi Druwasa, Dèwi Kunthi diparingi mantram panggendhaming
déwa aran Adityahredaya iya Punta Wekasing Rasa Tunggal Sabda Tanpa Lawanan,
kang dayané yèn diwateg bakal nekakaké déwa sing lagi sela. Welingé sang resi,
Dèwi Kunthi ora éntuk ngrapal mantra kuwi sembarangan, yèn perlu temenan waé.
Amarga péngén ngerti kasiaté mantra kuwi sawijining dina Dèwi Kunthi ngrapal
mantra saka sang resi. Kabeneran Déwa sing lagi sela yaiku Bhatara Surya kang
nguwasani srengéngé. Kocap kacarita Bhatara Surya seneng karo Kunthi. Nalika
ngerti yèn Dèwi Kunthi anggarbini banjur Bhatara Surya mbudidaya supaya jabang
bayi bisa lahir tanpa liwat guwa garba. Kanthi kasektenané Bhatara Surya, si
jabang bayi bisa dilairké saka kuping utawa karna. Mula banjur diparingi asma
Karna. (Basukarna). Bayi Karna nuli diwadhahi kendhaga, banjur dikelekaké ing
bengawan Gangga. Ing tembé bayi Karna ditemu déning kusir Adhirata.
Nanging miturut crita
padhalangan jabang bayi Karna dadi puta angkaté Prabu Radeya ratu ing Pethapralaya.
Sawisé diwasa Karna bisa jumeneng ratu ing Awangga, amarga bisa ngalahaké Prabu
Karnamandra (Kala Karna), ratu ing negara iki. Patihé Karna asmané Patih
Adimanggala (Surahadimanggala).
Ing perang
Bharatayudha, Karna mbélani Kurawa. Satria iki ngerti yèn sejatiné Kurawa kang
salah. Nanging dhèwèké ngugemi jejer ing satriya kudu mbela sapa wong sing
mbiyèn mbela dhèwèké. Ing perang kuwi, Karna bisa maténi Gathotkaca nganggo
pusaka Kuntowijoyondanu. Dhèwèké uga méh maténi Arjuna. Nanging panahé luput amarga
Prabu Salya nyendhal jarané. Salya nalika iku dadi kusiré Karna, kang sejatiné
mantuné dhéwé. Déné Arjuna dikusiri déning Kresna. Lakon iki kondhang kanthi
irah-irahan Karna Tandhing amarga Arjuna uga macak kaya Karna. Ing kéné, Karna
mati kena panahé Arjuna, kyai Pasopati.
Adhipati Karna iku
salah sijining tokoh wayang sing kalebu antagonis ning bisa diarani simpatik.
Dhèwèké bisa kaanggep anti hero. Kaya déné Kumbakarna, Adhipati Karna asring
dadi panutan ing perkara nasionalisme
0 komentar